نقد دیدگاه مسکویه درباره شاخصه انسانیت و رابطه آن با فضیلت و سعادت بر مبنای قرآن و حدیث

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

مسکویه «عقل» را ذات و جوهر نفس مجرد انسان می‌داند و «فضیلت» را حاکمیت عقل بر قوای نفس و اعمال آن، ذکر می‌کند که نتیجه‌ی آن، آزادی عقل در پرداختن به تأملات نظری است و ره‌آورد این تأملات که عبارت است از «حکمت»، همان «سعادت» نفس است. بنابراین سعادت، مستند به جنبه نظری عقل است، و فضیلت که حاصل شأن عملی عقل است، نقشی مقدمی برای آن دارد.
اما در آیات و روایات، فضیلت و سعادت انسان از طرفی ریشه در عقل دارد و از طرف دیگر اراده و انتخاب‌گری انسان میان فجور و تقوا، موجب تزکیه (فضیلت) و در نتیجه فلاح (سعادت) است. از این رو حوزه معنایی عقل در لغت و لسان دین، و همچنین شاخصه محوری فضیلت و سعادتِ انسان در قرآن، سؤالات کلیدی این تحقیق بوده‌اند که پس از تعیین «انسان به منزله عامل انتخابگر» به‌عنوان آن شاخصه محوری، و بازشناسی معنای عقل و اذعان به منشأ بودن آن در فضیلت و سعادت از طریق تمییز میان حق و باطل و تدبیر و عاقبت‌اندیشی، به این نتیجه رسیدیم که بر خلاف رأی مسکویه، فضیلت نقش مقدمی برای سعادت ندارد بلکه ملاک فضیلت و سعادت یک چیز است و آن اتخاذ «تقوا» است.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم
ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغة، 20 جلد در 10 مجلد، قم: انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشى، 1404ق.
ابن بابویه، محمد بن علی، التوحید، قم: انتشارات جامعه مدرسین، 1398ق.
ابن بابویه، محمد بن علی، علل الشرائع، قم: انتشارات مکتبة الداورى، بی‌تا.
ابن شعبه، حسن بن علی، تحف العقول، قم: انتشارات جامعه مدرسین قم، 1404 ق.
ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل أبی طالب (ع)، قم: مؤسسه انتشارات علامه قم، 1379ق.
ابن مسکویه، احمد بن محمد، الفوز الاصغر، بیروت: 1319ق.
ابن مسکویه، احمد بن محمد، ترتیب السعادات، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، بی‌تا.
ابن مسکویه، احمد بن محمد، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، اصفهان: انتشارات مهدوی، بی‌تا.
ابن مسکویه، احمد بن محمد، رسالتان فی اللذات و الآلام والنفس و العقل، القاهرة: مکتبة الثقافة الدینیة، الطبعة الاولی، 1421ق.
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دار صادر، چاپ سوم، 1414 ق.
ارسطو، اخلاق نیکو ماخس (ج اول)، ترجمه سید ابوالقاسم پورحسینی، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1356.
ارسطو، اخلاق نیکو ماخس (ج دوم)، ترجمه سید ابوالقاسم پورحسینی، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1368.
آمدى، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، 1366.
باقری، خسرو، «انسان به منزله عامل بحثی تطبیقی درباره نقش پیش فرض‌ها در روانشناسی»، فصلنامه حوزه و دانشگاه، شماره 9، سال سوم: زمستان 1375، صص 22-28.
برقى، احمد بن محمد، المحاسن، قم: دار الکتب الإسلامیة، 1371 ق.
برنجکار، رضا، «حضور اراده در مبادی عمل»، روش‌شناسی علوم انسانی(حوزه و دانشگاه)، شماره 6، بهار 1375، صص 34-45.
برنجکار، رضا، مبادی خداشناسی در فلسفه یونان و ادیان الهی، تهران: مؤسسه نبأ، چاپ اول، 1375.
جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم(شرح حکمت متعالیه)، قم: مرکز نشر اسراء، 1375.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة فی تحصیل مسائل الشریعة، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‏السلام، 1409ق.
خلیل بن احمد، کتاب العین، تحقیق: مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی، قم: مؤسسه دارالهجرة، الطبعة الثانیة، 1410ق.
دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب، دو جلد در یک مجلد، قم: انتشارات شریف رضى، 1412ق.
راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داودى، الطبعة الاولی، دمشق-بیروت: دارالعلم- الدار الشامیة، 1412 ق.
شریف‌الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، ترجمه محمد دشتی، قم: مؤسسه بوستان کتاب، چاپ هفتم، 1389.
شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار، قم: انتشارات رضى، 1363.
طباطبایى، محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة فی قم المقدسة، بی‌تا.
طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تحقیق: السید احمد الحسینی، تهران: المکتبة المرتضویة، الطبعة الثالثة، 1375.
فخری، ماجد، سیر فلسفه در جهان اسلام، ترجمه: زیر نظر نصرالله پورجوادی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول، 1372.
قمی مشهدی، محمدبن محمد رضا، کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، الطبعة الاولی، 1368.
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق: سید طیب موسوی جزایری، قم: دار الکتاب، الطبعة الرابعة، 1367.
کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، قم: انتشارات دار الذخائر، 1410ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1365.
مجلسى، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الأنوار الجامعة لدُرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت – لبنان: مؤسسة الوفاء، 1404ق.
مدرسی، محمد رضا، فلسفه اخلاق (پژوهشی در بنیا‌ن‌های زبانی، فطری، تجربی، نظری، و دینی اخلاق)، تهران: انتشارات سروش، 1371.
مشکور، محمد جواد، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی(جلد دوم)، بی‌جا: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1357.
مصباح یزدى، محمد تقى، آموزش فلسفه، تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل وابسته به مؤسسه انتشارات امیر کبیر، چاپ چهارم، 1383.
مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.
مطهری، مرتضی، فلسفه اخلاق، تهران: انتشارات صدرا، چاپ یازدهم، 1372.
نراقی، مهدی بن ابی‌ذر، جامع السعادات، تصحیح: محمد کلانتر، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، بی‌تا.
CAPTCHA Image