تحلیل معناشناختی اسم «رحیم» در قرآن در پرتوِ نظریۀ تالمی(مطالعۀ موردپژوهانۀ سورۀ بقره)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• زهرا نادعلی ¹
• دانا طالب پور ²
• محمد شفیق اسکی ³

¹ استادیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

² دانش آموخته دکتری گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

³ استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، مازندران، ایران

10.22067/jquran.2024.84444.1606

چکیده

امروزه زبان‌شناسی شناختی یکی از دانش‌های سودمند در تبیین دقیق معانی ارزشمند نهفته در آیات قرآن کریم است. یکی از بحث‌های مهم این حوزه، نظریۀ شکل و زمینه است که توسط تالمی، زبان‌شناس مشهور آمریکایی، مطرح شده است. به‌کمک آن می‌توان ارتباط معنایی میان کلمات فواصل را با بافت آیات بررسی کرد و درک عمیق‌تری دربارۀ آن‌ها به دست آورد. یکی از نام‌های برجستۀ الهی «رحیم» است که بسامد بالایی در قرآن کریم دارد و در سورۀ بقره دوازده بار تکرار شده است. هم‌نشینی این اسم با اسم‌هایی چون توّاب، غفور، رحمن و رؤوف و تأخر اسم رحیم از اسمای دیگر را می‌توان در پرتوِ نظریۀ «شکل و زمینۀ» تالمی تحلیل کرد. تحلیل داده‌ها نشان می‌دهد که تکرار اسمای الهی در سایۀ تأثر از بافت هر آیه است و دلالت ویژۀ خود را دارد و ازسوی‌دیگر، طبق نظریۀ شناختی نشان‌دهندۀ اهمیت جایگاه آن‌ها نسبت به یکدیگر است. در این میان، اسم‌های مزدوج غفور و رحیم بیشترین تکرار را در سورۀ بقره داشته‌اند تا معنای آن‌ها در دل مؤمنان بیشتر تثبیت شود و بدانند که رحمت پروردگار و مغفرت او فراگیر است و همواره شامل حال بندگان می‌شود و رحمانیت و تواب‌بودن و مغفرت و رأفت الهی همه از منبع لایزال رحمت الهی سرچشمه می‌گیرند. اگر اسمای الهی را زمینه تلقی کنیم و محتوای سوره را شکل در نظر بگیریم، در می‌یابیم که موضوعِ بیش از یک‌سوم آیات این سوره حضور خداوند در زندگی است.

کلیدواژه‌ها

• معناشناختی
• بافت
• سورۀ بقره
• اسم «رحیم»
• تالمی

موضوعات

• علوم قرآن و حدیث

---

مراجع

قرآن کریم. ترجمۀ حسین استاد ولی. قم: اسوه، 1385.

آل‌غازی، عبدالقادر ملاحویش. بیان المعانی على حسب ترتیب النزول. دمشق: الترقی، 1382.

آلوسی، محمودبن‌عبدالله. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و ال‍س‍ب‍ع‌‌ ال‍م‍ث‍ان‍ی‌. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1415ق.

ابن‌عاشور، محمدطاهر. التحریر و التنویر. تونس: الدار التونسیة، 1984م.

ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر. تفسیر القرآن العظیم. بیروت: محمدعلی بیضون، 1419ق.

ابوحیان، محمدبن‌یوسف. البحر المحیط، 1420ق.

بحرانی، هاشم‌بن‌سلیمان. البرهان فی تفسیر القرآن. تهران: بنیاد بعثت، 1419ق.

بیضاوی، عبدالله‌بن‌عمر. انوار التنزیل و اسرار التأویل. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1418ق.

پالمر، فرانک. نگاهی تازه به معناشناسی. ترجمۀ کورش صفوی. تهران: ماد، 1374ش.

ثقفی تهرانی، محمد. تفسیر روان جاوید. تهران: برهان، 1390ش.

جوادی آملی، عبدالله. تسنیم فی تفسیر القرآن. قم: اسراء، 1394ش.

حسینی‌زاده، سیدعبدالرسول. «ارتباط معنایی اسمای حسنای خداوند در فواصل آیات با محتوای آن‌ها». فصلنامۀ مشکوة. ش130 (بهار1395ش): 42-60.

حکیم‌زاده، پدرام. صورت‌های گشتالتی. تهران: شهر پدرام، 1397ش.

راسخ‌ مهند، محمد. درآمدی بر زبان‌شناسی شناختی: نظریه‌ها و مفاهیم. تهران: سمت، چاپ‌چهارم، 1393.

ساغروانیان، سیدجلیل. فرهنگ اصطلاحات زبانشناسی. مشهد: نما، 1369.

شاپوریان، رضا. اصول کلی روان‌شناسی گشتالت. تهران: رشد، چاپ‌اول، 1386.

صفوی، کورش. فرهنگ توصیفی معناشناسی. تهران: فرهنگ معاصر، 1384ش.

طباطبایی، محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. ترجمۀ سیدمحمدباقر موسوی همدانی. تهران: کانون محمدی، چاپ‌سوم، 1363.

طباطبایی، محمدحسین. ترجمۀ تفسیر المیزان. استفاده‌شده از نرم‌افزار قرآنی بشارت نسخۀ 2.0. محصول شرک پرنیان پردازش پارس، 1386-1391، تاریخ ارائۀ نسخه: 1391/9/7 www.parnianpotal.com.

عبیدی، زهراخالد، سیدسالم محمد عوضی، محمداحمد طمیش. «التناسب المعنوی بین صفتی "غفور" و "رحیم" فی سورة التوبة». مجلة قرآنیکا. ش7 (2015م): 17-32.

عموش، خلود. گفتمان قرآن؛ بررسی زبانشناختی پیوند متن و بافت قرآن مطالعۀ موردی سورۀ قرآن. ترجمۀ سیدحسین سیدی. تهران: سخن، 1388ش.

قائمی‌نیا، علیرضا. معناشناسی شناختی قرآن. تهران: سازمان انتشارات پژهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، چاپ‌سوم، 1400.

قربانی مادوانی، زهره. «ترتیب اسامی «عزیز» و «حکیم» خداوند بر مبنای نظریۀ شناختی شکل و زمینه». پژوهش‌نامۀ معارف قرآنی. س9، ش99 (1397ش): 35-123. https://doi.org/10.22054/rjqk.2019.41420.1901

گنابادی، سلطان محمد. بیان السعادة فی مقامات العبادة. بیروت: اعلمی، 1408ق.

مشکین‌فام، بتول، اعظم دهقانی نیسیانی. «بررسی شناختی شبکۀ معنایی حرف «ثمّ» در قرآن کریم». پژوهش‌های زبانشناختی قرآن. س7، ش2 (1397ش): 1-16. 10.22108/nrgs.2018.110494.1250

مصطفوی، حسن. التحقیق فی کلمات القرآن. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش.

مکارم شیرازی، ناصر. الأمثل فی تفسیر القرآن. قم: مدرسۀ علی‌بن‌ابیطالب، 1421ق.

همدانی درودآبادی، سیدحسین. شرح الأسماء الحسنی. ترجمۀ لطیف راشدی. قم: صبح پیروزی، چاپ‌دوم، 1388.