ابواحمد سَرَّاج همدانی: بازیابی هویت رجالی و میراث حدیثیِ شیخی ناشناخته در آثار شیخ صدوق

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه قرآن و حدیث دانشگاه کاشان

چکیده

این نوشتار به بازشناسی هویت یکی از مشایخ گمنام همدانی شیخ صدوق، یعنی ابواحمد سرَّاج همدانی و نقش او در آثار شیخ می‌پردازد و نقش واسطه‌ای شیخ صدوق در انتقال منقولات او به فرهنگ شیعی را مدِّنظر قرار می‌دهد و با جمع‌آوری و تحلیل داده‌های محدودی که شیخ صدوق در آثار خود از سَرَّاج دارد، تلاش می‌کند تا پس از مشخص‌کردن مذهب وی به یافته‌های بیشتری در شناخت او و مشایخش دست یابد. برخلافِ باور رایج، او مذهبی امامی نداشته است. نگارنده با بررسی ورود بعضی اخبار او به فرهنگ امامی و نقش پررنگ این اخبار در ادوار بعدی بین محدثان و حتی فقیهان امامیه و نیز بررسی شش خبر سراج در میراث امامیه نشان می‌دهد که حداقل دو خبر از اخبار او، از اخبار منتقلهٔ نااستوار است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم
ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، التوحید، چاپ‌اول، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، 1398ق.
ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، الخصال، به‌تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، چاپ‌اول، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، 1362.
ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، الخصال‌، قم: جامعۀ مدرسین حوزهٔ علمیه، 1362.
ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، الامالی، چاپ‌ششم، تهران: کتابچى، 1376.
ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ‌چاپ‌اول، قم: دار الرضى، 1406ق.
ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، الخصال، ترجمۀ سیداحمد فهری زنجانی، چاپ‌اول، تهران: اسلامی، بی‌تا.
ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، علل ‌الشرائع، چاپ‌اول، قم: داورى، 1385.
ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، عیون اخبار الرضا علیهالسلام‌، چاپ‌اول، تهران: جهان‌، 1378ق‌.
ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، فضائل ‌الاشهر الثلاثة، چاپ‌اول، نجف: الآداب، 1379ق.
ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، کمال الدین و تمام النعمة، چاپ‌دوم، تهران: اسلامی، 1395ق.
ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، معانی‌ الأخبار، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1403ق.
ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، کتاب من لا یحضره الفقیه، به‌تصحیح علی‌اکبر غفاری، چاپ‌دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
ابن‌بابویه، محمدبن‌علی،الهدایة فی الأصول و الفروع، قم: مؤسسۀ امام هادی(ع)، 1428ق.
ابن‌جزری، محمدبن‌محمد، غایة النهایة فی طبقات القراء، بی‌جا: ابن‌تیمیه، 1351ق.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن‌بن‌علی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک‌، بیروت: دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن‌بن‌علی، الموضوعات، مدینه: محمدعبدالمحسن صاحب المکتبة السلفیة، 1966م.
ابن‌حبان، محمدبن‌حبان، الثقات، هند: دائرة المعارف العثمانیة، 1393ق.
ابن‌حجر عسقلانی، احمدبن‌علی، فتح الباری شرح صحیح بخاری، بیروت: دار الکتب العالمیة، 1424ق.
ابن‌حجر عسقلانی، احمدبن‌علی، لسان المیزان، بیروت: اعلمی، 1390ق.
ابن‌حجر عسقلانی، احمدبن‌علی، نزهة الألباب فی الألقاب، ریاض: رشد، 1409ق.
ابن‌حجر هیتمی، احمدبن‌محمد، الدر المنضود فی الصلاة و السلام على صاحب المقام المحمود، عربستان: دار المنهاج، 1426ق.
ابن‌سعد، محمدبن‌سعد، طبقات الکبری، بیروت: دار صادر، بی‌تا.
ابن‌طرار، معافی‌بن‌زکریا، الجلیس الصالح الکافی و الأنیس الناصح الشافی، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1426ق.
ابن‌عراق، علی‌بن‌محمد، تنزیه الشریعة المرفوعة عن الأخبار الشنیعة الموضوعة، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1399ق.
ابن‌عساکر، علی‌بن‌حسن، الأربعین البلدانیة، به‌تحقیق محمد مطیع حافظ، بیروت: دار الفکر، 1411ق.
ابن‌عساکر، علی‌بن‌حسن، تاریخ مدینة دمشق، بیروت: دار الفکر، بی‌تا.
ابن‌فاخر، محمدبن‌فاخر، موجبات الجنة، بی‌جا: عبدالرحمن، 1423ق.
ابن‌ماکولا، علی‌بن‌هبة‌الله، الإکمال فی رفع الإرتیاب عن المؤتلف و المختلف فی الأسماء و الکنی و الأنساب، ریاض: رشد، بی‌تا.
ابوالفداء، اسماعیل‌بن‌علی، تقویم البلدان، تهران: سفیر اردهال کتابخانۀ موزه و اسناد مجلس شورای اسلامی، 1392.
ابویعلی خلیلی، خلیل‌بن‌عبدالله‌، الإرشاد فی معرفة علماء الحدیث، به‌تحقیق محمدسعید عمر ادریس، ریاض: رشد، 1409ق.
امامی حجتی، علی‌اکبر و وحید حامد، پراکندگی جغرافیایی رجال شیعه در ایران تا پایان قرن ششم بر پایۀ منابع رجالی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1399.
انصاری، سکینه و علی عادل‌زاده، «شناسایی میراث صوفیان خراسان در آثار شیخ صدوق»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، ش۶۹، س27،، بهار و تابستان۱۴۰۰، صص173تا205.
بحرانى، یوسف‌بن‌احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة‌، قم: دفتر انتشارات اسلامى‌، 1405‍ق‌.
برقی، احمدبن‌محمد، رجال؛ الطبقات، تهران: انتشارات جامعۀ طهران، بی‌تا.
بسام، مرتضی، زبدة المقال من معجم الرجال، بیروت: دار المحجة البیضاء، 1426ق.
بلاذری، احمدبن‌یحیی، جمل من انساب الأشراف، به‌تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دار الفکر، 1417ق.
بلاذری، احمدبن‌یحیی، انساب الأشراف، بیروت: دار الفکر، 1417ق.
بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل، الرسائل الفقهیة‌، قم: مؤسسۀ علامه وحید بهبهانى‌، 1419‍ق‌.
ثعلبی، احمدبن‌محمد، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، جده: دار ناشر، بی‌تا.
حافظ مزی، یوسف‌بن‌عبدالرحمن، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، محقق: د. بشار عواد معروف، بیروت: الرسالة، 1400ق.
حر عاملی، محمدبن‌حسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت: اعلمی، 1425ق.
حر عاملی، محمدبن‌حسن، وسائل الشیعة، به‌تحقیق محمدرضا حسینی جلالی، قم: آل‌البیت(ع)، 1416ق.
حر عاملی، محمدبن‌حسن، هدایة الأمة إلى أحکام الأئمة، بی‌جا: مجمع البحوث الإسلامیة، 1412ق.
حویزی، عبدعلی‌بن‌جمعه، تفسیر نور الثقلین، به‌تصحیح هاشم رسولی، قم: اسماعیلیان، 1415ق.
خزائلی، محمد، شرح گلستان، تهران: بدرقۀ جاویدان، 1381.
خطیب بغدادی، احمدبن‌علی، تاریخ بغداد، به‌تحقیق مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم: مؤسسۀ خویی، بی‌تا.
دارقطنی، علی‌بن‌عمر، سنن الدار قطنی، بیروت: دار الفکر، 1414ق.
دارمی، عبدالله‌بن‌عبدالرحمن، سنن الدارمی، بی‌جا: دار المغنی، بی‌تا.
دیلمی همدانی، ابوشجاع، الفردوس بمأثور الخطاب، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1406ق.
دینوری، احمدبن‌داود، المجالسة و جواهر العلم، بحرین: جمعیة التربیة الاسلامیة، 1419ق.
ذهبی، محمدبن‌احمد، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، به‌تحقیق تدمری، بیروت: دار الکتب العربی، 1413ق.
ذهبی، محمدبن‌احمد، سیر اعلام النبلاء، به‌تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دار الکتاب العربی، 1409ق.
ذهبی، محمدبن‌احمد، سیر أعلام النبلاء، قاهره: دار الحدیث، 1427ق.
رافعی قزوینی، عبدالکریم‌بن‌محمد، التدوین فی اخبار قزوین، به‌تحقیق عزیزالله عطاردی قوچانی، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1408ق.
رافعی قزوینی، عبدالکریم‌بن‌محمد، التدوین فى اخبار قزوین، بیروت: دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
ستار، حسین و رضا مؤدب، «بررسی نقش روات مشترک در اخبار منتقله؛ مطالعۀ موردی، جِعّابی از مشایخ صدوق»، حدیث پژوهی، ش1، فروردین 1393، صص207تا238.
ستار، حسین، «نقش نیشابور در شکل‌گیری شخصیت علمی و تدوین آثار شیخ صدوق»، تاریخ و فرهنگ، ش2، بهمن1399، صص9تا35.
ستار، حسین، بررسی و تحلیل دلایل و پیامد‌‌های روایات منتقله در آثار شیخ صدوق، قم: دانشگاه قم، 1393.
سخاوی، محمدبن‌عبدالرحمن، القول البدیع فی الصلاة على الحبیب الشفیع، بی‌جا: الریان، 1422ق.
سفارینی، محمدبن‌احمد، کشف اللثام شرح عمدة الأحکام، کویت: وزارة الأوقاف و الشؤون الإسلامیة، 1428ق.
سفیری، شمس‌الدین، المجالس الوعظیة فی شرح احادیث خیر البریة، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1425ق.
سمعانی، عبدالکریم‌بن‌محمد، الأنساب، به‌تحقیق عبدالرحمن‌بن‌یحیى المعلمی الیمانی، حیدرآباد: مجلس دائرة المعارف العثمانیة، 1382.
سیوطی، عبدالرحمن‌بن‎‌ابی‌بکر، اللآلىء المصنوعة فی الأحادیث الموضوعة، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1417ق.
سیوطی، عبدالرحمن‌بن‎‌ابی‌بک، جامع الأحادیث الجامع الصغیر و زوائده و الجامع الکبیر، بیروت: دار الفکر، بی‌تا.
سیوطی، عبدالرحمن‌بن‎‌ابی‌بک، طبقات الحفاظ، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1403ق.
شامی، یوسف‌بن‌حاتم، الدر النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم، بی‌جا: نشر اسلامی، 1420ق.
شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
شوشتری، نور‌الله‌بن‌شرف‌الدین‌، احقاق الحق و ازهاق الباطل، قم: چاپخانهٔ آیت‌الله مرعشی نجفی، 1409ق.
شوکانی، محمد، الفوائد المجموعة فی احادیث الموضوعة، بیروت: دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
صابری همدانی، احمد، تاریخ مفصل همدان، تهران: شاکر، 1381.
صفدی، خلیل‌بن‌ابیک، الوافی بالوفیات، به‌تحقیق احمد الأرناؤوط و ترکی مصطفى، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی، 1420ق.
صفوری شافعی، عبدالرحمن، نزهة المجالس و منتخب النفائس، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1419ق.
طبری، محمد بن جریر، تفسیر الطبری، بیروت: دار الکتب العلمیة،1420ق.
طوسی، محمدبن‌حسن، قم: رضی، بی‌تا.
علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، رجال العلامة الحلی، نجف: دار الذخائر، 1411ق.
عیدی، مجتبی، سیری در تاریخ تشیع همدان از آغاز تا قرن دهم، تهران: ادیان، 1399.
فیض کاشانی، محمدبن‌شاه‌مرتضی، الوافی، اصفهان: چاپخانهٔ امام امیرالمؤمنین علی(ع)، 1091م.
قرطبى، محمدبن‌احمد، الجامع لأحکام القرآن‌، تهران: ناصر خسرو، 1364.‌
قلی‌پور، حسن، «تأملی در امکان استعدادی فطرت»، قم: فصلنامۀ معرفت، س17، 1389، صص23تا38.
کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1376ق.
کشی، محمدبن‌عمر، رجال الکشی؛ اختیار معرفة الرجال‌، مشهد: مؤسسۀ نشر دانشگاه مشهد، 1409ق.
کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، به‌تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407ق.
کنتوری، حامدحسین‌بن‌محمدقلی، شوارق النصوص فی تکذیب فضائل اللصوص، قم: دار الفکر، بی‌تا.
کوفی، فرات‌بن‌ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تهران: مؤسسهٔ چاپ و نشر وزارت ارشاد اسلامی‌، 1410ق.
مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، قم: آل‌البیت(ع)، بی‌تا.
مامقانی، عبدالل، تنقیح المقال فی علم الرجال، به‌تحقیق محی‌‌الدین مامقانی، قم: آل‌البیت(ع)، 1431ق.
مجلسى، محمدباقربن‌محمدتقی،  بحار الانوار، بیروت: دار الإحیاء التراث العربی‌، 1403ق‌.
محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامۀ قرآن و حدیث، قم: مؤسسۀ فرهنگی دار الحدیث، 1390.
نجاشی، احمدبن‌علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة، مؤسسۀ نشر اسلامی، بی‌تا.
نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران: فرزند مولف، 1414ق
نوری، حسین‌بن‌محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: آل‌ البیت(ع)، 1366.
نووی، محمد، مراح لبید لکشف معنى القرآن المجید، بیروت: دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
هذلی، ابوالقاسم، الکامل فی القراءات العشر والأربعین الزائدة علیها، بی‌جا: سما، 1428ق.
هیتمی، احمدبن‌علی، الزواجر عن اقتراف الکبائر، بی‌جا: دار الفکر، 1407ق.
هیثمی، علی‌بن‌ابوبکر، کشف الأستار عن زوائد البزار، بی‌جا: الرسالة، 1399ق.
هیثمی، علی‌بن‌ابوبکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، قاهره: القدسی، 1414ق.
یاقوت حموی، یاقوت‌بن‌عبدالله، معجم البلدان، بیروت: دار احیاء الثراث العربی، بی‌تا.
CAPTCHA Image