گونه‌های کنش‌گفتاری در صنعت التفات بر پایۀ نظریۀ جان سرل (موردپژوهی: آیات الاحکام قرآن کریم)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• مرتضی صادقی نژاد ¹
• فرشته افضلی ²

¹ دانش‌آموخته کارشناسی ارشد گروه مترجمی زبان عربی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه دامغان، دامغان، ایران

² استادیار گروه مترجمی زبان عربی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه ملی دامغان، ایران.

10.22067/jquran.2024.80903.1466

چکیده

صنعت التفات به‌معنای تغییر شخص دستوری کلام از متکلم، مخاطب یا غایب به دیگری در یک جمله یا جمله‌های پیاپی با هدف بررسی انسجام در قرآن کریم است. نظریهٔ کنش‌گفتاری نیز یکی از مباحث مهم کاربردشناسی زبان است که گویندگان به آن بر این باورند که در قالب سخن‌گفتن، فعل‌های بسیاری چون توصیف، اِخبار، امر، نهی، دعا، آرزو و... انجام می‌شود. نگاه به متن چون کنش به کارشناسان متون مذهبی این امکان را می‌دهد که ماهیت دینی این متون را به شکل نظام‌مند‌تری تغییر دهند. یکی از تئوری‌پردازان این حوزه جان سرل است که کنش‌گفتاری را به گونه‌های اظهاری، ترغیبی، عاطفی، تعهدی و اعلامی تقسیم می‌کند. در پژوهش حاضر، درون‌مایه و بافت موقعیتی متن آیات التفات در قرآن کریم بر پایهٔ نظریهٔ کنش‌گفتاری سرل، به‌مثابهٔ تحلیل گفتمان زبانی، با روش توصیفی‌تحلیلی بررسی شده و مؤلفه‌ها و گونه‌های آن مشخص شده است. یافته‌های پژوهش نشان از آن دارد که در میزان کاربست گونه‌های پنج‌گانهٔ سرل در آیات التفات قرآن کریم، کنش اظهاری بیشترین فراوانی و کنش تعهدی کمترین فراوانی را دارد. در کنش اظهاری، افعالی چون توصیف، تأکید، گزارش، نقدکردن و اعطا به کار رفته است؛ در کنش ترغیبی، پیشنهاددادن، شرط، توضیح‌خواستن، پرسش اعتراض‌آمیز و...؛ در کنش تعهدی، تعهددادن، تعهدگرفتن و سوگندخوردن؛ در کنش عاطفی، تمجید و شکرگزاری، تهدید، آرزوداشتن و...؛ در کنش اعلامی نیز پایان کار و حکم‌دادن به کار رفته است.

کلیدواژه‌ها

• قرآن
• آیات التفات
• تحلیل گفتمان. کنش‌‌گفتاری
• سرل

موضوعات

• علوم قرآن و حدیث

---

مراجع

• قرآن کریم. ترجمۀ حسین انصاریان. تهران: سازمان دار القرآن کریم، نشر تلاوت، 1393.

  آقاگل‌زاده، فردوس. تحلیل گفتمان انتقادی. تهران: انتشارات علمی‌فرهنگی، 1375 و 1385.

  ابن‌اثیر، نصرالله‌بن‌محمد. المثل السائر ف‍ی‌ ادب‌ ال‍ک‍ات‍ب‌ و ال‍ش‍اع‍ر. بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

  ابن‌معتز، عبدالله‌بن‌محمد. البدیع فی البدیع. بی‌جا: دار الجیل، چاپ‌اول، 1410ق.

  ابن‌عاشور، محمدطاهر. التحویر و التنویر. تونس: الدار التونسیة، 1984م.

  ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. لسان العرب. چاپ‌اول، بیروت: دار صادر، 1414ق.

  ابوعبیده، معمربن‌مثنی. مجاز القرآن. به‌تحقیق محمدفؤاد سزگین. قاهره: مکتب الخانجی، 1381.

  حرّی، ابوالفضل. «بررسی شگرد قرآنی التفات در پرتوِ ساختار اطلاعات گفتمان». پژوهش‌های زبان و ادبیات تطبیقی. ش4 (1390): 17-39.

  http://lrr.modares.ac.ir/article-14-2291-fa.html

  دهخدا، علی‌اکبر. فرهنگ دهخدا. تهران: دانشگاه تهران، 1377.

  رحمانی، هما، عبدالله رادمرد. «بازنگری معنایی در التفات بلاغی و اقسام و کارکرد‌های آن». جستار‌های ادبی. ش176 (1391): 143-168.

  https://doi.org/10.22067/jls.v45i1.15996

  زمخشری، محمودبن‌عمر. الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل. بیروت: دار الکتاب العربی، 1407ق.

  سرل، جان آر. افعال گفتاری: جستاری در فلسفۀ زبان. ترجمۀ محمدعلی عبداللهی. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1969م.

  سکاکی، یوسف‌بن‌ابی‌بکر. مفتاح العلوم. به‌تحقیق عبدالحمید هندوای. بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ‌اول، 1937م.

  صفوی، کورش. معنی‌شناسی کاربردی. تهران: همشهری. 1382.

  طبل، حسن. اسلوب الالتفات فی البلاغة القرآنیة. القاهرة: دار الإسلام، 1431ق.

  طیّب، محمدتقی. «تحلیل کلام خدا، بحثی پیرامون متن قرآن مجید». مجموعه مقالات چهارمین کنفرانس زبان‌شناسی نظری و کاربردی. به‌کوشش سیدعلی میرعمادی. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی (1379): 165-180.

  عبدالحلیم، محمد آ. س. «کاربردها و کارکردهای شگرد التفات در قرآن». پژوهش‌های قرآنی. ترجمۀ ابوالفضل حری. س18، ش2 (1391): 54-81.

  https://jqr.isca.ac.ir/?_action=export&rf=ris&rc=3334

  عبداللهی، محمدعلی. «نظریهٔ افعال گفتاری». فصلنامۀ علمی‌پژوهشی دانشگاه قم. س6. ش4 (1384): 91-119.

  فائز، قاسم. علوم البلاغة مع تمارین قرآنیة. تهران: سمت، 1388.

  فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد. کتاب العین. به‌تحقیق و تصحیح مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی. قم: هجرت، چاپ‌دوم، 1410ق.

  فرکلاف، نورمن. تحلیل انتقادی گفتمان. ترجمۀ فاطمه شایسته سیران و دیگران. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، 1379.

  کواز، محمدکریم. سبک‌شناسی اعجاز بلاغی قرآن. ترجمۀ سیدحسین سیدی. تهران: سخن، 1386.

  گری لینگ، ای. اس. نگرش‌های نوین در فلسفه. ترجمۀ یوسف دانشور و دیگران. قم: مؤسسۀ فرهنگی طه، 1380.

  یول، جورج. کاربردشناسی زبان. ترجمۀ محمد عموزاده و منوچهر توانگر. تهران: سمت، 1983م.

  Abdel Haleem. M. A. S. (1992). “Grammatical Shift For The Rhetorical Purposes: Iltifât and Related Features in the Qur'ân”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies. Vol. LV: pp 407-432. (in Word format: pp 1-32).

  Haleem، M. A. (1992). Grammatical Shift for Rhetorical Purposes: Iltifāt and Related Features in the Qur'ān. Bulletin of the School of Oriental and African Studies، 55(3)، 407-432. ‌

  Botha، J. E. (1991). Speech act theory and New Testament exegesis. HTS Teologiese Studies/Theological Studies، 47(2)، 294-303 ISO 690   

  Levinson، S. C. (1983). Pragmatics. Cambridge university press. ‌

  Mir، M. (2006)، “Language” in the Blackwell Companion to the Quran. Ed. by Andrew Rippin. Blackwell، 88-106.

  . The Handbook of Pragmatics(2004). (PP. 53 to 73)، Blackwell Publishing Ltd، Malden، Oxford and Carlton.

  • Mir, M.. (2006). “Language” in the Blackwell Companion to the Quran. Ed. by Andrew Rippin. Blackwell: pp 88-106.

  Searle، J. R. )1975). A taxonomy of illocutionary acts، Language and knowledge، Minneapolis: university of Minneapolis press.