بازیابی عناصر زبرزنجیری در قرآن و بررسی ارتباط آن با معنا در سطح جمله

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• جمال طالبی قره قشلاقی ¹
• سید جعفر صادقی ²

¹ دانشیار گروه آموزشی زبان و ادبیات عرب، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

² استادیار گروه آموزش الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

10.22067/jquran.2025.89970.1749

چکیده

عناصر زبرزنجیری شامل آن دسته از نشانه‌هایی است که فراتر از الفاظ ‌می‌تواند در معنای مراد گوینده از میان چند معنا یا تشخیص و کشف معنای صحیح، مؤثر باشد. همان‎گونه که از معنا می‎توان عناصر زبرزنجیری را دریافت، خود معنا نیز با به‌کارگیری این عناصر بهتر القا می‎شود. گرچه قرآن به صورت متن در اختیار ما قرار گرفته، ازآن‌رو که کلامی قصدگراست، معانی آن یقیناً می‎تواند در بازیابی عناصر زبرزنجیری آیات مؤثر باشد؛ متقابلاً درک و بهره‎گیری از این عناصر می‎تواند در تعیین معنای مراد مؤثر باشد. این پژوهش کتابخانه‎ای به‌روش توصیفی‌تحلیلی با تکیه بر مختصات سه عنصر زبرزنجیری؛ شامل تکیه و آهنگ و درنگ، نسبت به تطبیق آن‌ها با نمونه‎هایی از آیات قرآن کریم در سطح جمله پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که می‌توان باتوجه‌به محل تکیه در سطح جملات، آهنگ کلام و محل وقف و سکت، معنای صحیح را از دو معنای محتمل به دست آورد و باتوجه‌به معنای آیه دریافت که محل تکیه در سطح جملات کجاست، آهنگ کلام به چه صورت و محل وقف و سکت در کدام موضع است. اهمیت این جستار ازاین‌روست که تاکنون در هیچ نظر تفسیری یا پژوهشی، عناصر زبرزنجیری برای تشخیص معنای آیه بررسی یا پیشنهاد نشده است.

کلیدواژه‌ها

• زبان‌شناسی
• عناصر زبرزنجیری
• تکیه
• آهنگ
• درنگ

موضوعات

• علوم قرآن و حدیث

---

مراجع

قرآن کریم. ترجمهٔ محمدمهدی فولادوند.

آلوسى، محمود‌بن‌عبدالله. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1415ق.

ابن‏ابى‏زمنین، محمد‌بن‌عبدالله. تفسیر ابن‌ابى‌زمنین. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1424ق.

ابن‎جزری، محمد‌بن‌محمد. النشر فى القراءات العشر. دار الکتب الإسلامیة، بی‌تا.

ابن‏جوزى، عبدالرحمان‌بن‌على. زاد المسیر فى علم التفسیر. بیروت: دار الکتاب العربی، 1422ق.

ابن‏عاشور، محمدطاهر. التحریر و التنویر. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 1420ق.

ابن‏عطیه، عبدالحق‌بن‌غالب. المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1422ق.

ابوالفتوح رازى، حسین‌بن‌على. روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. مشهد: آستان قدس رضوى، 1408ق.

ابوعرب، محمدعبدالحلیم عبدالمنعم. «الوقوف والابتداء فی القران الکریم». بحوث کلیة الآداب. مجلد30، ش116(2019م): 1ـ23.

ابومحبوب، احمد. ساخت زبان فارسی. تهران: میترا.

انطاکی، محمد. المحیط فی الاصوات العربیه و نحوها و صرفها. بیروت: دار الشرق العربی، بی‌تا.

انیس، ابراهیم. آواشناسی زبان عربی. ترجمهٔ ابوالفضل علامی و صفر سفیدرو. تهران: اسوه، 2005م.

بهنساوی، حسام. الدراسات الصوتیه عند علماء العرب و الدرس الصوتی الحدیث. قاهره: زهراء الشرق، 2005م.

بیضاوى، عبدالله‌بن‌عمر. انوار التنزیل و اسرار التأویل. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1418ق.

پیز، آلن. زبان بدن. ترجمهٔ مسعود رحیمی. تهران: گلپا، 2013م.

ثعالبى، عبدالرحمن‌بن‌محمد. الجواهر الحسان فى تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1418ق.

ثعلبى، احمد‌بن‌محمد. الکشف و البیان. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1422ق.

جلیلی، سیدهدایت. «اسباب نزول در نظریهٔ تفسیری طباطبایی». مطالعات تفسیری. س2، ش7(2011م): 9-32. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.22287256.1390.2.7.1.4

حصرى، شیخ محمود خلیل. معالم الاهتداء الى معرفة الوقف و الابتداء. ترجمهٔ محمد عیدى خسروشاهى. تهران: اسوه، 1996م.

حق‎شناس، علی‎محمد. آواشناسی (فونتیک). تهران: آگاه، 1990م.

حنون، مبارک. فی التنظیم الإیقاعی للغة العربیة: نموذج الوقف. بیروت: الدار العربیة للعلوم ناشرون، 2010م.

حیدری، سارا، روح‌الله محمدعلی‌نژاد عمران. «نقش آکسان‌ها در انتقال معانی و تلاوت معنامحور قرآن کریم». پژوهش‌های زبانشناختی قرآن. س11، ش2(2022م): 1-16.

 https://doi.org/10.22108.nrgs.2022.132402.1744

خزاعی‎فر، علی. «تکیه جمله در جملهٔ سادهٔ فارسی». نامهٔ فرهنگستان. س6، ش4 (2004): 30-47.

دانی، عثمان‌بن‌سعید. التیسیر فی القراءات السبع. بیروت: دار الکتاب العربی، 1404ق.

زر‎کوب، منصوره، محمد خاقانی، مریم جاویدی. «کارکرد واحد‌های زنجیری و زبرزنجیری در زبان عربی». زبان‎پژوهی. س4، ش8(2013م): 67-95.

زمخشرى، محمود‌بن‌عمر. الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل. بیروت: دار الکتاب العربی، 1407ق.

سمرقندى، نصر‌بن‌محمد. تفسیر بحر العلوم. بیروت: دار الفکر، 1416ق.

سیدطنطاوى، محمد. التفسیر الوسیط للقرآن الکریم. مصر: نهضة مصر، 1997م.

سیدعجمی، عبدالفتاح. هدایة القاری الى تجوید کلام الباری. مدینه: طیبه، 2005م.

سیوطى، عبدالرحمان‌بن‌ابى‏بکر. الدر المنثور فى التفسیر بالماثور. قم: کتابخانهٔ عمومى آیت‌الله العظمى مرعشى نجفى(ره)، 1404ق.

شاکر، محمدکاظم. قواعد وقف و ابتدا در قرائت قرآن کریم. قم: دفتر تبلیغات اسلامى، 2004م.

شوکانى، محمد. فتح القدیر. دمشق: دار ابن‌کثیر، 1414ق.

صادقی، وحید. «ﻧﻘﺶ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎی ﻧﻮایی در ابهام‌زدایی از ﻋﺒﺎرات مبهم فارسی». ﭘﮋوﻫﺶ‌های زﺑﺎنﺷﻨﺎسی. س4، ش1(2012م): 80-67. 20.1001.1.20086261.1391.4.6.6.2

صادقی، وحید. ساخت نوایی زبان فارسی: تکیۀ واژگانی و آهنگ. تهران: سمت، پژوهشکدۀ تحقیق و توسعۀ علوم انسان، 2016م.

صادقى تهرانى، محمد. الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنه. قم: فرهنگ اسلامى، 1406ق.

صافى، محمود. الجدول فی اعراب القرآن و صرفه و بیانه مع فوائد نحویة هامة. دمشق: دار الرشید، 1418ق.

طباطبایى، محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: اعلمی، 20111م.

طبرانى، سلیمان‌بن‌احمد. التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم. اربد: دار الکتاب الثقافی، 2008م.

طبرسى، فضل‌بن‌حسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو، 1993م.

طبرى، محمد‌بن‌جریر. جامع البیان فى تفسیر القرآن. بیروت: دار المعرفة، 1412ق.

طوسى، محمد‌بن‌حسن. التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

طوفى، سلیمان‌بن‌عبدالقوى. الإشارات الالهیة الى المباحث الاصولیة. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1426ق.

عبسی، خالد. النّبر فی العربیه. اربد: عالم الکتب الحدیث، 2011م.

عبسی، هاشم. پایان‌نامهٔ النبر فی العربیة و تطبیقاتها فی القرآن الکریم. صنعاء: دانشگاه صنعاء، 2008م.

عکاشه، محمود. التحلیل اللغوی فی ضوء علم الدلاله. مصر: دار النشر للجامعات، 2005م.

علوان، عبدالله‌بن‌ناصح. اعراب القرآن الکریم. مصر: دار الصحابة للتراث، 1427ق.

غیبی، عبدالاحد، سولماز پرشور. «واکاوی ایقاع نبر و تنغیم در جزء30 قرآن کریم». مطالعات سبک‌شناختی قرآن کریم. س1، ش2(2018م): 49-64.

فراء، یحیى‌بن‌زیاد. معانى القرآن. مصر: الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1980م.

فرع شیرازی، سید حیدر. «قدرت تکیۀ هجایی در تغییر معانی واژگانی قرآن کریم». آموزه‎های قرآنی. 19 (35)، (2022م): 193-216.

فیضى، ابوالفیض‌بن‌مبار‌ک. سواطع الالهام فى تفسیر ‌کلام الملک العلام. قم: دار المنار، 1417ق.

کیانی، حسین، اسحاق رحمانی. «ظاهرة النبر فی القرآن الکریم». اللغة العربیة و آدابها. ش1، (2012م): 101-121.

محمد، فارح. الوقف فی القرآن الکریم و اثره على المعنا و الإعراب سورة البقرة أنموذجا. تبسة: جامعة الشیخ العریب التبسی، 2021م.

مقاتل‌بن‌سلیمان. تفسیر مقاتل‌بن‌سلیمان. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1423ق.

ناتل خانلری، پرویز. تاریخ زبان فارسی. تهران: نشر نو، 1998م.